Sa limba sarda: una sienda chi si podet impreare.
Intervista de Juvanna Tuffu a Diegu Corràine
A pustis de batallas linguìsticas, nche semus resèssidos a reconnòschere e a tutelare su sardu comente limba cun sa lege regionale 26 de su 1997, cun sa lege natzionale 482 de su 1999 e cun sa Carta europea de sas limbas de su Cussìgiu de Europa de su 1992. Unu de sos sustenidores prus cumbintos de sa limba sarda comente istrumentu pro difèndere s'identidade e s'istòria pròpia est Diegu Corràine.
Nàschidu in su 1949, est istudiosu e tradutore in limba sarda. Est istadu segretàriu de sa Sotziedade pro sa Limba Sarda e diretore de sa sotziedade editoriale Papiros. S'interessat dae annos medas de problemas de polìtica linguìstica, de normativa de sa limba sarda e de terminologia. Est istadu membru de sa Cumissione regionale chi at iscritu su modellu LSC (limba sarda comuna). Est istadu diretore de s'Ufìtziu de sa limba sarda de sa Provìntzia de Nùgoro e como est diretore de s'Ufìtziu de sa limba sarda de s'Ogiastra. Est cordinadore de su Master Comunicatzione e tradutzione in limba sarda organizadu in Nùgoro cun sa collaboratzione de sa Provìntzia de Nùgoro, de s'Universidade Autonoma de Bartzellona e de su Cunsòrtziu universitàriu de Nùgoro.
Comente est sa situatzione linguìstica de s'ìsula nostra a 10 annos dae sa lege regionale 26 e dae oto annos dae sa lege natzionale 482?
«Sa limba sarda at de seguru milli annos e est galu populare meda, cun a su nessi su 70% de sos sardos chi l'allegant galu, finas si oe su sardu est dominadu dae sa presèntzia forte de s'italianu. Sas leges, chi no ant sa fortza de fàghere miràculos a sa sola, ant reconnòschidu s'esistèntzia de sa limba sarda, l'ant dadu ufitzialidade cun s'aplicatzione de s'artìculu 6 de sa Costitutzione italiana subra de sa tutela de sas minòrias linguìsticas. Sas leges ant apidu su mèritu de creare sa cussèntzia chi su sardu non est unu dialetu ma una limba, sorre de s'italianu, de su frantzesu e de s'ispagnolu chi s'istòria de sas dominatzìones nche l'ant bogadu dae s'ufitzialidade e dae unu isvilupu possìbile. Su cuadru giuridicu nou, mòidu finas dae sa Carta europea de sas limbas de su 1992, at torradu unu deretu chi pariat perdidu, at torradu a pònnere su sardu in cumpetitzione. Pro custu, sa limba nostra, chi (ammentamus∙lu) est sa sigunda de s'Istadu italianu pro su nùmeru de sos chi l'allegant, a pustis de s'italìanu, podet àere e at dae sas leges unu agiudu beru chi, si est isfrutadu bene, li podet assegurare unu cras sèguru e ufitzìale, comente capitat giai in aterue, tantu pro nàrrere cun su catalanu, su bascu e su galìtzianu in Ispagna».
Ite est sa limba sarda comuna (LSC) e cantu est impreada?
«Est una norma iscrita isperimentale adotada dae sa Giunta regionale de Renatu Soru mescamente pro impreu amminìstrativu, ma chi podet èssere impreada dae totus, privados o entes pùblicos. Si cherimus dare ufitzialidade a su sardu non podimus fàghere a mancu de lu iscrìere in manera tzerta e coerente, comente cale si siat àtera limba».
Cale est su bantàgiu de una limba iscrita?
«Sas limbas bi sunt dae tempos chi non si podent ammentare, s'iscrìtura petzi dae carchi millenniu. Est s'inventzione de s'omine prus ispantosa e at su balàngiu, in cunfrontu de s'oralidade, de dare sas noas in su tempus e in s'ipatziu, de las rendere universales, chi las podent impreare chie si siat e in ue si siat. No est pagu. In su mundu de oe, càrrigu de messàgios iscritos de cada casta, su sardu non podet dassare a s'italianu ebia custa possibilidade».
Medas sunt cuntràrios a sa limba sarda ùnica ca narant chi b'at medas variedades de sardu cantas sunt sas biddas de sa Sardigna. Ite rispondes a custas pessones?
«Pro b'èssere in sos mèdios de comunicatzione, in s'ìscola, in s'aministratzione, in s'economia e pro cada impreu (comente sas leges nos permitint de fàghere) amus tentu sa netzessidade de istabilire e de pònnere una norma iscrita de riferimentu, sa LSC, lassende a cadaunu sa possibilidade de la pronuntziare comente cheret. S'impreu de sa variante personale o locale non est contrària a sa norma iscrita ùnica. Podimus fàghere unu esèmpru minore: intre sos corrispondentes orales e locales de sa paràula italiana pozzo, comente putu, puthu, pussu, pucciu, putzu, sa LSC proponet, comente modellu iscritu, putzu, duncas sena imbentare nudda. In prus, s'àtera proposta, grussera ma pràtica, est istada de issèberare, pro su modellu iscritu su tz, e non zz o ts, chi est possìbile su matessi. Sa norma LSC, duncas, comente àteras normas de àteras limbas, non tenet nudda de ispantosu, est petzi un'indicatzione de coerèntzia e de seguràntzia, chi pro chie iscriet cumbenit e est codoma. Duncas una norma iscrita comente sa LSC est cumplementare in cunfrontu a sas variedades locales, ma non las iscambiant. Cadaunu est liberu de pronuntziare su chi cheret comente cheret. De su restu, pro iscrìere su sardu no amus isetadu su 2006, ca si iscriet dae sèculos, in ue su sardu at tentu una regularidade iscrita e non teniat contu de sas variedades locales pro èssere cumpresu e iscritu in manera fatzile in totu sa Sardigna. Sa Commisione de istudiosos incarrigada dae su Guvernu de Soru, e a pustis sa Giunta, no ant fatu àteru chi torrare a leare custa traditzione, dende·li coerèntzia e modernidade».
Cantu e comente est frecuente su sardu in s'impreu ufìtziale?
«A cunfrontu de sas decraratziones de printzìpiu de medas e de sas leges chi lu permitint, no est prèsente meda. In sas riuniones pùblicas e in sas assembleas non lu impreat nemos, si non pagas bortas e pro finalidades simbòlicas o ideològicas. A dolu mannu, b'at una mancàntzia de totu sos grupos polìticos, de sos entes e (naramu·lu) de sos intellètuales. Nemos faghet belle nudda. Proclamos (in italianu) medas, pratica peruna. Non b'at unu situ internet de partidu o de entes chi siat iscritu finas in sardu. Petzi carchi Ufìtziu de sa limba sarda aiat cumintzadu a lu fàghere, ma su prus de custos progetos non benint agabados. Sa situatzione est grave finas ca non nos podimus defendere cun s'iscòtigu chi calicunu no lu impedit. Segundu sas leges chi amus, si podet fàghere totu in sardu».
Cale est su torracontu pro un'amministratzione chi introduit s'impreu ufìtziale de su sardu? Comente mai carchi amministradore non lu cheret impreare?
«Sos balàngios sunt medas: èssere a curtzu de su tzitadinu e finas su signale chi s'ufitzialidade de medas limbas andat a ora de su multiculturalismu e de sa reconnoschèntzia de sas diversidades, chi paret sa solutzione de cuntierras medas de oe, minores o mannas, de intro o de foras.
Sena cunsiderare chi, s'impreu pùblicu e ufìtziale de su sardu permitit de isfrutare in manera econòmica e finas de postos de traballu sa "risorsa" limba. Bastat de pessare a sos redatores de notitziàrios, a sos bortadores, a sos mediatores, a sos espertos, a sas aplicatziones possìbiles e a sos isvilùpos de su sardu in iscola, in s'amministratzione, in sos mèdios de comunicatzione, bètzos e e nòos. In àteras reàlidades chi assimìgiant a sa nostra, sunt deghinas de mìgias sas pessones espertas de sa limba pròpia, chi traballant totu su tempus cun custa risorsa naturale chi est sa limba, chi no abenenat sa natura, si rennovat, est de badas e, in fines, est sa realidade prus forte de s'identidade nostra. Sa limba est de seguru una possibilidade de traballu possibile, identitaria e moderna, pro medas laureados nostros».
S'allegat, dae pagu, de su fatu chi medas limbas de su mundu sunt in perìculu e calicuna est benende a mancare. Finas su sardu est in perìgulu?
«Tzertu. Medas limbas sunt benende a mancare e finas su sardu est in perìculu. Su sardu s'at a pòdere assegurare unu cras si, finas gràtzias a sas leges, sos sardos s'ant a impignare pro nd'assegurare sa presèntzia orale e iscrita in totue, semper e non carchi borta e petzi in mànera folclòrica».
Pro ite sa limba sarda, chi at prus de milli annos de istòria, arrìscat de si pèrdere?
«Ca in su mundu de sa comunicatzione semus comente una corda chi benit tirada dae un'ala a s'àtera. Devimus èssere bonos e fàghere a manera chi, dae como in susu, su sardu afortat sa presèntzia sua in sa sociedade, in su territòriu, in s'informatzione».
Ite si podet fàghere?
«Cadaunu devet fàghere sa parte sua. Isfrutare cada occasìone pro fàghere logu a su sardu, in sos sitos internet, in sos diàrios personales interàtivos (blogs), in sa publicidade, in sa promotzione de sos produtos, in su logu de traballu, cun manifestos, signos, àvvisos, informatziones. In sa Comuna propria, ponende presse a s'aministratzione pro impreare un'interfache in sardu cun sos utentes e sos tzitadinos, in intro de s'Ente e in su territoriu, in su cummèrtziu, in sos trasportos e in su turismu, cun indicatziones e etìchetas finas in sardu; in sa toponomàstica; in s'issèberu de sos nùmenes in sardu pro sos fìgios pròprios; in su paperi intestadu, in sos billetes de vìsita, in sos àvisos de su giornale (cojuios, laureas, àvisos de mortu). Devimus agiudare sas campagnas de visibilidade de sa limba sarda ca, sena custas, su sardu abarrat impreadu petzi dae sa familia o dae su grustu de sos cumpàngios.
A pustis, devimus ispìnghere, finas fàghende sotzios o grupos de pressione, supra de sos entes e de sas aministratziones in manera chi sigant sas leges,impreande su sardu in manera ufìtziale».
Su chi faghent s'Istadu e sa Règione bastat?
«Pro nudda. B'at una falsidade manna meda: a paràulas si giurat supra de su sardu, in sa pràtica non si perdet ocasìone pro fàghere totu in italìanu, ca paret prus còdomu e fàtzile. Nemos cheret fàghere frutare su sardu. Si a pustis, bisongiat finas de l'istudiare, galu peus. Peruna limba podet èssere imprèada sena unu tantu de istrumentos e de istùdiu. Pro su sardu, nemos tenet gana de fàghere ìsfortzu meda, si non cussu de l'allegare.
Mancat, a pustis, unu modu pro si torrare a apoderare de sa limba, mancant ideas e règulas craras, costantes e unitarias. Mancat una polìtica linguìstica. Medas interventos sunt male assortados e sena finalidades craras. Medas ufìtzios linguìsticos, chi sunt istados abertos cun sa lege 482, sunt istados dados (o lotizados politicamente) a gente chi non nde ghelat e chi non faghet nudda e custu sistema àrriscat de dare unu cùntzetu isballiadu de su chi proponent sas leges linguìsticas. Sena cussiderare chi, in casos medas, s'est faghende unu ìmpreu localìsticu e folclòricu de sa lege 482, chi imbètzes defendet e favorit su sardu e s'impreu ufìtziale e non petzi sas variedades locales».
B'at àteras limbas in Sardigna a bandas de su sardu?
«Tzertu. Cunforma a sa lege 26, su tatàresu, su gaddùresu, su tabàrchinu e saligheresu non faghent parte de su sardu( non sunt variàntes de su sardu), ma sunt limbas a banda, finas si in sìstoria, chie in prus chie in mancu, ant leadu paràulas medas dae su sardu. A custas limbas sa lege garantit, in sos territòrios ìssoro, sa tutela matessi chi garantit a su sardu».
Comente est sa situatzione in sas iscolas? S'articulu 4 de sa 482, chi allegat de sa limba de sa minoria comente istrumentu de insinnamentu, est aplicadu?
«Devimus reconnòschere chi s'ìscola est una de sa pacas entidades culturales chi, pro meritu de medas insinnantes, chi traballant a sa sola o paris, e de dirigentes medas, faghet un'opera manna de sensibilizatzione, de promotzione de sa limba, cun sos alunnos e intre sas famìlias.
A dolu mannu, a s'ispissu non s'essit dae s'isperimentalismu e dae s'impreu ocasionale e segundàriu de su sardu, finas si carchi cosa est cambiende dae pagu. Si diat dèvere e si diat pòdere imparare s'ìstoria, sa geografia e totus sas àteras materias in sardu, ma non si faghet. Si preferit a fàghere chircas supra de su passadu, supra de sas traditzìones (in gènere in italianu) chin s'àrriscu de nàrrere a sos istudentes chi su sardu siat sa limba de su passadu ebia, de unu mundu agru- pastorale, chi no est addatu pro sa sièntzia e pro sa modernidade.
A pustis, si no amus a agatare formas de òbrigu pro su sardu in ìscola, comente capitat in àterue cun èsitu bonu, su logu de su sardu at a èssere dèbile e episòdicu, destinadu a su fallimentu».
Intervista de Juvanna Tuffu [Sardegna Ventirighe n. 47]
testu bortadu dae Juvanna Tuffu pro
www.tempusnostru.it
